Στα τέλη του 16ου μ.Χ. αιώνα μια ομάδα Μανιατών αποφάσισε να ξενιτευτεί για τα παράλια της Ακαρνανίας και από εκεί εγκαταστάθηκαν στις αρχές του 1700 μ.Χ. στο νησί της Παμβώτιδας λίμνης επί πασά Σιλάν (Σιλάμπασχιαν). Στην αρχή κατοίκησαν δεξιά της πηγής Ντραπάτωβας(Ντολώρι) της λίμνης των θρυλικών Ιωαννίνων, στους πρόποδες του βουνού Μιτσικέλη, όπου εκεί πάνω είναι και ο τάφος με το μνημείο του ποιητή Μαβίλη. Εκεί προς τους πρόποδες, είναι ερείπια των πρώτων οικιών των Μανιατών.
Εκεί κοντά είναι και το μοναστήρι του Τουραχάμπεη. Έχει Τούρκικο όνομα, γιατί πολλά χρόνια πριν, ο Πασάς Τουραχάν πηγαίνοντας για να εξουδετερώσει άλλο Τούρκο επαναστάτη κατά της Πύλης που κρατούσε τα Γιάννενα, πέρασε τη λίμνη αυτή παγωμένη και φτάνοντας στο απέναντι μέρος έμαθε με κατάπληξη ότι το κρυσταλλωμένο έδαφος ήταν η λίμνη των Ιωαννίνων, που ονομάστηκε μετά Παμβώτιδα. Το πέρασμα αυτό με το στρατό του, το θεώρησε θαύμα της Παναγίας του εν λόγω μοναστηριού, στο οποίο και έκαμε εκεί διάφορα έργα και επί πλέον πήρε από τότε τ’ όνομά του, μοναστήρι του Τουραχάν.
Από το πρώτο μόνιμο οικισμό τους οι Μανιάτες, με πρόχειρες βάρκες και διάφορα πλεούμενα έφθασαν και εγκαταστάθηκαν εκεί και από τότε δημιούργησαν την μόνιμη Μανιάτικη αποικία τους. Ονομάζεται και σήμερα το νησί των Μανιατών, ενώ συνηθισμένη είναι η φράση «πηγαίνουμε στους Μανιάτες».
Ο πρόεδρος της Κοινότητας (το 1981) Θεόδ. Κ. Γκέκας (Μανιάτικης ράτσας) είχε τη καλοσύνη πολλά να μας πει για το νησί, τη γλώσσα, τα ήθη και έθιμα, καθώς την ιστορία και παράδοση των κατοίκων του. Μας είπε, μεταξύ πολλών άλλων, ότι ο ιστορικός Αραβαντινός το 1856 γράφει:
«...το νησί δεν κατοικείτο μέχρι των αρχών 17ης εκατονταετηρίδος. Το χωρίον όπερ φαίνεται εις το νησί αυτό, έκειτο εις το αντίπερα μέρος, δεξιόθεν της Ντρεπάντοβας όπερ και σήμερον φαίνονται ερείπια τινά. Ηναγκάσθησαν οι τότε παραλίμνιοι εκείνοι χωρικοί, ένεκα των συχνών επιδρομών των ληστρικών συμμοριών (οίτινες εκρύπτοντο και ενεφώλευον εντός των άλλοτε πυκνών δασών του νυν αδέντρου όρους του Μιστικελίου) ίνα αποικήσωσι εις το αντίκρυ μέρος της Νήσου ενίοτε δε οι άποικοι ούτοι μετήρχοντο δε έκτοτε και έως και σήμερον το αλιευτικόν επιτήδευμα και διαβιβαστικόν πλώϊμον έργον, όπως και οι κάτωθι του χωρίου του Περάματος, (σ.σ. το χωριό όπου ευρέθη το Σπήλαιον με τους σταλακτήτας).
Και συνεχίζει: «...Λέγεται ότι ήρθαν ή απήχθησαν εκ Μάνης, αλλά το πειθανότερον ότι απωκίσθησαν εκ του Αμβρακικού Κόλπου ή εκ τίνος νήσου Ιονικής, αλιείς την τέχνην όντες». Ηπειρώτης δε ιστορικός, καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών το 1917 έγραφε ότι: «…περίεργος είναι ή εν τη Νήσω λαλουμένη διάλεκτος, ήτις ελάχιστας λέξεις έχει τουρκικάς και παρουσιάζει προφοράν διάφορον της λαλουμένης εν Ιωαννίνοις. Δεν είναι δε αδιάφορος η παράδοσις περί της εν ταις αρχαίς του 17ου αιώνος εκ Μάνης ελεύσεως των πρώτων κατοίκων οίτινες το μεν κατ’ αρχάς εγκατέσθησαν να μεθηκοίσουν επί της Νήσου, προς αποφυγήν των εν τω Τουλαμηνούντι όρει κρυπτομένων ληστών και υπάρχουσι δε οι αποδεχόμενοι μάλλον την εκ Αμβρακικού Κόλπου ή εκ τινός των Ιονίων Νήσων μετοίκησιν αυτών, αλλά καίτοι η κατά παράδοσιν καταγωγή των Νησιωτών εκ Μάνης δεν εβεβαιώθη εξ ασφαλών πηγών και διαιωνιζόμενων μνημείων, δεν είναι η μόνη περίπτωσις καθ’ ην διαβλέπομεν εν Ηπείρω σχέσιν προς τους Μανιάτας».
Και συνεχίζοντας αναφέρει ο Ηπειρώτης ιστοριοδίφης, μελετητής των αρχείων της Βενετίας και αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών που έγραψε τα έξης: «Οι κάτοικοι της Νήσου της Λίμνης των Ιωαννίνων κατάγονται εκ Μάνης και μετεφέρθησαν εκεί υπό του φοβερού επιδρομέως κατά της Μάνης Σιλάν Πασά. Πρόκειται περί του σκληρότατου πασά των Ιωαννίνων ο οποίος το 1614 επέδραμε κατά της Μάνης και ηρήμωσε την χώραν.
Ο καθηγητής της Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων κ. Δάκαρης στον τουριστικό οδηγό που έγραψε για το Νησί προ εικοσαετίας, γράφει τα εξής: Οι Νησιώτες πιστεύουν ότι δεν είναι Ντόπιοι αλλά ήλθαν εδώ από την Μάνη το 17ο μ.Χ. αιώνα. Δυστυχώς Ο κ. Δάκαρης δεν εγνώριζε τα έγγραφα του Μέτζου τα οποία γνωρίζει ο γενικός διευθυντής του Ιστορικού Λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών κ. Δίκαιος Βσγιακάκος.
Και άλλος Ηπειρώτης λογοτέχνης και ιστορικός στο βιβλίο του «Περίπατοι στα Γιάννενα» σε δημοσίευμα του που αναφέρεται στο Νησί, λέγει, πως οι πρώτοι κάτοικοι του Νησιού κατάγονται από την Μάνη. Και άλλοι λογοτέχνες αναφέρουν στα βιβλία τους για την ιστορία του Νησιού των Μανιατών όπως οι κ. κ. Γεώργ. Ι. Σπυλιώτης, Γεώργ. Βρέλλος, Κ. Ελευθερουδάκης και πλήθος άλλων. Οι δε κάτοικοι, οι γηγενείς και σήμερα ακόμη δεν αποκαλούνται Νησιώτες μόνο, αλλά Μανιάτες. Μάλιστα εκπομπές που έγιναν από την Ε.Ρ.Τ. και από την Υ.ΕΝ.Ε.Δ, ο πρόεδρος και ο γραμματέας της Κοινότητας, τόνισαν τη Μανιάτικη καταγωγή τους.
Το Νησί αυτό είναι κατάφυτο από καλαμιές και από άλλα υδρόβια φυτά. Τα δρομάκια του νησιού είναι πάντα ασβεστωμένα και καθαρά. Λουλουδιασμένα τα πεζούλια με τους πάντα ολιγόλογους κατοίκους του. Μέχρι το 1935, περίπου, είχαν αναλάβει την ύδρευση των κατοίκων της πόλης των Ιωαννίνων με βαρέλια από την πηγή Ντραμπάτοβα. Οι βάρκες ήταν για τη συγκοινωνία και για τη ψυχαγωγία μετά των Ιωαννίνων, από τη γνωστή ακτή της «Κυρά - Φροσύνης» και της «Σκάλας του Νησιού». Όμοιες σχεδόν με τις βάρκες της Φλωρεντίας, είχαν στη μέση, είδος τραπεζιού, όπου οι διάφοροι τροβαδούροι άπλωναν τα βράδια τα φαγητά τους και τραγουδώντας «περιήρχοντο τις καλαμιόνες και τα βούρλα του Νησιού».
Το Νησί αυτό είναι κατάφυτο από καλαμιές και από άλλα υδρόβια φυτά. Τα δρομάκια του νησιού είναι πάντα ασβεστωμένα και καθαρά. Λουλουδιασμένα τα πεζούλια με τους πάντα ολιγόλογους κατοίκους του. Μέχρι το 1935, περίπου, είχαν αναλάβει την ύδρευση των κατοίκων της πόλης των Ιωαννίνων με βαρέλια από την πηγή Ντραμπάτοβα. Οι βάρκες ήταν για τη συγκοινωνία και για τη ψυχαγωγία μετά των Ιωαννίνων, από τη γνωστή ακτή της «Κυρά - Φροσύνης» και της «Σκάλας του Νησιού». Όμοιες σχεδόν με τις βάρκες της Φλωρεντίας, είχαν στη μέση, είδος τραπεζιού, όπου οι διάφοροι τροβαδούροι άπλωναν τα βράδια τα φαγητά τους και τραγουδώντας «περιήρχοντο τις καλαμιόνες και τα βούρλα του Νησιού».
Στη λίμνη βρίσκει κανείς ψάρια όπως «μαρίτσες», «τσίμες», «χέλια», «καραβίδες», «τυλιάνους», «γλύνους» και «κυπρίνους», στη δε πηγή Ντραπάτοβα (Κρυονέρι) βλέπεις και «πέστροφες». Γόνοι «γλύνων» και «κυπρίνων» μεταφέρθηκαν από την Ιταλία, οι δε κυπρίνοι έφθασαν σε βάρος 15 οκάδων. Στη λίμνη του Νησιού υπάρχουν εκτός από τα «καθαρόχελα», στα «αμπάρια» στα διατηρούμενα εκεί ιχθυοτροφεία στις καλαμώνες μέσα και μαζωμένες (περιορισμένες) καραβίδες που πριν την Ιταλογερμανική κατοχή είχαν το μέγεθος μικρού αστακού. Έκτοτε με τους «κυπρίνους» εξολοθρεύθηκαν και υπάρχουν μικρότερου μεγέθους. Το ψάρεμα των καραβίδων γίνεται συνήθως σε κάθε γιόμιση του φεγγαριού, γιατί πιστεύεται ότι τότε μόνο είναι «γεμάτες» από τη νόστιμη τροφή τους, κατ’ ανεξήγητο εντελώς λόγο. Επίσης από την περίοδο της Κατοχής εκμεταλλεύονται και τα βατράχια τα οποία καθιέρωσαν σαν καλύτερο «μεζέ» στους επισκέπτες τους.
Τα νερά της λίμνης προέρχονται από τις πηγές Ντραμπάτοβα (Κρυονέρι), του Σεντενίκου, της Κρύας και του Πλέστη που πηγάζουν στους πρόποδες του Μιτσικελίου. Στην αρχή, φαίνεται, πως η λίμνη του Μανιάτικου Νησιού, ξεχύλισε από νερά κι’ έτρεξε προς Β.Α. Έτσι, το ρεύμα που σχηματίσθηκε, ενισχυόμενο κι’ από νερά της πηγής του Πρωτόπαπα σχημάτισε την άλλη και συνεχιζόμενη λίμνη, την «Νιοχωρίτικη» (Λαψίστας) όπου τώρα έχει αποξηρανθεί. Η Λαψίστα με τη λίμνη Παμβώτιδα (δηλαδή του Νησιού των Μανιατών) συνδεόταν με ένα πλατύ αυλάκι (μάννα) που είναι η ξακουστή γέφυρα του Λυκοστόμου, με 84 καμάρες, που την πρωτόχτισε ο Λουφτή - Πασσάς το 1550. Ανακαινίσθηκε από το κληροδότημα του Ζαγωριτη Γ. Βήκα και γι’ αυτό λέγεται και γέφυρα του Βήκα. Από τα πολλά νερά των πηγών της η λίμνη Παμβώτιδα θα ξεχείλιζε αν δεν υπήρχαν καταβόθρες. Οι σπουδαιότερες είναι του Ροδοστοβίου, της Ντραπάτοβας, του Μπιρή και της Βοϊνίκοβας (με τ’ όνομα της τελευταίας οι νησιώτες χαρακτηρίζουν κάθε γυναίκα πού τρώει πολύ). Οι παλιοί κάτοικοι λένε, ότι κάποιος Πασάς θέλοντας να πληροφορηθεί τη ροή των νερών, έριξε από το Μύλο του Βέι – εφέντη, στο χωριό της Καστρίτσας (Ν.Α. της λίμνης) κεχρί που βγήκε στο Σεφήκ - Μπέη (που σήμερα ονομάζεται Μπιρή ή Βηρός).
Τελικά τα νερά της λίμνης χάνονται στο Ιόνιο στον Αμβρακικό και μέσω του Πηνειού, στο Θερμαϊκό Κόλπο. Από τις χαώδεις αυτές καταβόθρες σε μερικά σημεία, όπως το μεταξύ του νησιού και της απέναντι πηγής Ντραμπάτοβας (όπου και το βαθύτερο μέρος της λίμνης) σχηματίζεται υδάτινο ρεύμα που δίνει την εντύπωση υπόγειου ποταμού και πολλοί πιστεύουν, πως στο σημείο αυτό περνάει μέσα στη λίμνη κάποιος άγνωστος ποταμός. Αυτή είναι η περίφημη Παμβώτιδα που γράφουν οι Ιστορικοί, πως στα νερά της, το 1379 έγινε ναυμαχία τρανή με μονόξυλα και βάρκες μεταξύ επιδρομέων Αλβανών και των κατοίκων, με την νίκη των τελευταίων. Αυτή είναι η λίμνη με τις μακρές Ιστορίες και τους Θρύλους, με τη γοητεία της, με τις παραδόσεις της και τα τόσα παράξενα φαινόμενα που τα μυστικά του κρύβει μέσα στον κρύο της βυθό. Και θαρρείς ακόμη, πως κάποια σχέση έχουν τα φαινόμενα αυτά της λίμνης με τις ανεξερεύνητες γενικότερα της φύσεως δυνάμεις. αφού κι’ από ουρανού στη πηγή Ντραπάτοβα (Κρυονέρι) έπεσε αερόλιθος προ ογδόντα χρόνων.
Πάνω στα κατάλευκο χρωματισμένο με ασβέστη χωριό των Μανιατών, υπάρχουν και τοποθεσίες που έπαιξαν σπουδαίο ρόλο όχι μόνον στην Ιστορία,·αλλά στα Γράμματα και στις Τέχνες. Προς τα Νότια του νησιού υπάρχει λόφος που στη κορυφή υπάρχει η εκκλησία του Προφήτη Ηλία. Στους πρόποδες, προς τα δυτικά είναι η Μονή της Παναγίας της Ελεούσας, που είναι άγνωστος ο χρόνος της οικοδομήσεώς της.
Στα 1740 και 1759 που είχαν πάει οι άποικοι Μανιάτες, έγινε ανακαίνιση και οι τοιχογραφίες·που και σήμερα την κοσμούν. Μόνο γνωστό είναι, ότι στην αρχή η Μονή κτίστηκε και εγκαινιάστηκε στη χάρη του Αγίου Νικολάου των Γκισμάτων. Η Μονή πήρε τη νέα της ονομασία μετά τη μεταφορά εκεί της εικόνας της Παναγίας, από την εκκλησία της Αγίας Παρασκευής των Ιωαννίνων, που αργότερα έγινε τζαμί από τους Τούρκους. Προς ΝΑ είναι το μοναστήρι του Σωτήρα, που κάηκε το 1822 από τους Αλβανούς και ανακαινίσθηκε μετά το 1851. Στις 7 Μαρτίου του 1817 ο γνωστός για τη μοχθηρότητά του Αλή Πασάς έφερε 72 αιχμαλώτους Τούρκους και στις 15 και 16 Μαρτίου 1817 τους έριξε από παλιά οικογενειακή εκδίκηση, μέσα στα νερά της Λίμνης. Στο ΒΑ·μέρος του Νησιού είναι η Μονή του «Ντίλου» στην οποία από το 1282 μέχρι τα 1756 υπήρχε σπουδαστήριο. Το Καθολικό της κτίστηκε στο τέλος του 11ου αρχές του 12ου αιώνα. Υπάρχουν αγιογραφίες με χρονολογία 1543.
Προς Α βρίσκεται η Μονή του Αγίου Νικολάου του «Σπανού». Ο ναός έχει ιδρυθεί το 1292 από τον Μιχαήλ Φιλανθρωπινό και το 1542 όπως και το 1560 από τα μέλη της τότε οικογενείας του Ιωσήφ. Τότε έγιναν οι αγιογραφίες και προσωπογραφίες των διασημότερων φιλοσόφων της αρχαιότητας·του Πλάτωνα, Απολλώνιου, Σόλωνα, Αριστοτέλη, Πλούταρχου, Θουκυδίδη και Χείλωνα. Στη μονή αυτή στεγάστηκε το γνωστό «Σπουδαστήριο». Στο νησί υπάρχει ακόμη η Μονή του Ιωάννη Προδρόμου που κτίστηκε κατά το 1506 από τους καλογήρους Νεκτάριο και Θεοφάνη από τα Γιάννενα. Έχει πολλές αγιογραφίες του 1789. Στο ναό της βρίσκονται η κάρα της Αγίας Βαρβάρας και ένα χέρι του Αγίου Χαραλάμπους.
Εκεί κοντά είναι η σπουδαιότερη απ’ όλες τις Μονές, η Μονή του Αγίου Παντελεήμονα, που ιδρύθηκε το 12ο αιώνα και επισκευάστηκε το 1822. Αρχικά ήταν ασκηταριό του ασκητή Αγίου Αντωνίου. Πάνω σ’ αυτό το ασκηταριό κτίστηκε αργότερα ο Ναός στη μνήμη του Αγ. Παντελεήμονα και του Προδρόμου. Οι Μονές αυτές είναι περιφραγμένες με μαντρότοιχο κι’ έχουν κελιά.
Εκεί στην ίδια λίμνη πάλι όταν ζούσε ο Αλή –Πασάς (1788 - 1822), έπνιξε την πανώρια και χιλιοτραγουδισμένη ξακουστή Κυρά Φροσύνη μαζί με άλλες 16 κοπέλες. Εκεί σ’ αυτή τη λίμνη που στο όμορφο νησί της ζουν ακόμη αρκετοί Μανιάτες που δεν ξέχασαν τον τόπο της καταγωγής για τον οποίο είναι πολύ υπερήφανοι.
ΣημείωσηΑπό τη δημοσίευση άρθρου του Αλέξανδρου Π. Μούντανου, στην εφημερίδα «Ο ΦΑΡΟΣ ΤΗΣ ΛΑΚΩΝΙΑΣ», Έτος 1981, τεύχη 444-446.