kolliva , Koliva or kolyva (boiled wheat)
The roots of the custom
Pre-Christian Era
The "koliva" custom, as it may seem – at the beginning – paradoxical, has its roots in ancient Greece. In order to understand better its origin, as well as its real symbolism, we have to go back several thousand years.
Cereals in ancient Greece, especially wheat and barley, were the main food of the people. Wheat had an additional, sacred character. As it is said, one of the most important Eleusinian Mysteries was the silent demonstration of a wheat ear.
We should stop here for a while, in order to remember the myth of the abduction of Persephone by Pluto. Persephone was the daughter of Demeter, the goddess of earth. So one day, somewhere in Sicily, where Persephone was playing with her friends in a flowery field, the earth opened and Pluto, the god of the underworld, sprang up in his chariot. He grabbed Persephone and led her to his underground kingdom, where he married her. Her mother Demeter, dressed in black, was searching for her everywhere and she finally arrived at Eleusis. However, during all this time that Demeter was searching out for her daughter, the earth wasn't giving any fruits and people were almost dying of hunger. Zeus, the father of Persephone, was therefore forced to intervene. He ordered Pluto to let his daughter come on earth. Pluto in the meanwhile, had given Persephone to eat a pomegranate, which has made her "tied" to the underworld. It was then agreed, with the intervention of Zeus, that Persephone would spend the four winter months with Pluto at the underworld, and the rest of the months with her mother. This is the "Rising", the dart of the daughter, the dart of the seed, that joins the mother of the cereal and brings the spring on earth.
That myth, which symbolizes the appearance of vegetation during the year, was the main basis of the Eleusinian Mysteries, in which Persephone-wheat was the symbol of the immortality of the soul. That is why the wheat was named after the symbol of the eternity of life.
It is worth noting that the Athenians of that era sowed wheat on the graves of the dead people, whom they called "Demetrioses" (plural of the word "Demetrios").
Ancient Greeks used to offer to the dead, once a year, what they called "Panspermia" (medley) or "Pankarpia", is a mixture of fruits of all kinds.
Καταγωγή του ονόματος
Το όνομα προέρχεται από τη λέξη «κόλλυβος». Ο κόλλυβος σήμαινε, στην αρχή, τον κόκκο του σταριού που χρησίμευε σαν ειδικό μέτρο για το ζύγισμα του χρυσού, ύστερα αυτό το ίδιο το μικρού βάρους κομμάτι χρυσού και αργότερα ένα πολύ μικρό νόμισμα, ισοδύναμο με το ¼ του χαλκού, καθώς και κάθε νόμισμα μικρής αξίας ή πολύ μικρό σε μέγεθος. Είναι συνώνυμο με το κέρμα. Γι’ αυτό, άλλωστε, εκείνοι που άλλαζαν μεγάλα νομίσματα με μικρά λέγονταν «κολλυβισταί» ή κερματισταί. «Κολλυβίζειν» ονόμαζαν το κέρδος από αυτήν τη συναλλαγή. Οι κόλλυβοι αναφέρονται σαν νομίσματα από τον Αριστοφάνη (421 π.Χ.).
Ρίζες του εθίμου
Προχριστιανική εποχή
Το έθιμο των κολλύβων, όσο και αν αυτό μπορεί, στην αρχή, να φανεί παράδοξο, έχει τις ρίζες του στην αρχαία Ελλάδα. Για να καταλάβουμε όμως, καλύτερα την καταγωγή του, καθώς και τον πραγματικό συμβολισμό του, πρέπει να γυρίσουμε μερικές χιλιάδες χρόνια πίσω.
Στην αρχαία Ελλάδα τα δημητριακά, και κυρίως το στάρι ή το κριθάρι, ήταν η κυριότερη τροφή των κατοίκων της. Το στάρι είχε, επιπλέον, ένα χαρακτήρα ιερόν. Όπως λέγεται ένα από τα πιο σπουδαία Ελευσίνια Μυστήρια ήταν η σιωπηρή επίδειξη ενός σταχυού.
Εδώ θα πρέπει να σταματήσουμε για λίγο και να ξαναθυμηθούμε το μύθο της αρπαγής από τον Πλούτωνα της Περσεφόνης, της κόρης της Δήμητρας, θεά της γης. Μία μέρα, λοιπόν, κάπου στη Σικελία, όπου η Περσεφόνη έπαιζε με τις φίλες της σ’ ένα λουλουδιασμένο αγρό, η γη άνοιξε και ο Πλούτωνας, ο θεός τον εγκάτων, ξεπήδησε πάνω στο άρμα του. Άρπαξε την Περσεφόνη και την οδήγησε στο υπόγειο βασίλειο του, όπου και την παντρεύτηκε. Ντυμένη στα μαύρα, η μητέρα της την έψαχνε παντού και έτσι έφτασε μέχρι την Ελευσίνα. Όλο όμως αυτόν τον καιρό, που η Δήμητρα αναζητούσε την κόρη της η γη δεν έδινε κανέναν καρπό και οι άνθρωποι πέθαιναν σχεδόν από πείνα. Ο Δίας, πατέρας της Περσεφόνης, αναγκάστηκε τότε να επέμβει. Διέταξε το Πλούτωνα ν’ αφήσει την κόρη του ν’ ανέβει πάνω στη γη. Η Περσεφόνη όμως είχε δεθεί με τον κάτω κόσμο, εξαιτίας ενός ροδιού που της είχε δώσει ο Πλούτωνας να φάει. Με την παρέμβαση του Δία συμφωνήθηκε να περνάει τους τέσσερις μήνες, δηλαδή το χειμώνα, με τον Πλούτωνα στον κάτω κόσμο, και τους υπόλοιπους με την μητέρα της στον πάνω κόσμο. Αυτή είναι η «άνοδος», το ξεπέταγμα της κόρης, του σπόρου, που ενώνεται με τη μητέρα των σιτηρών και φέρνει την άνοιξη.
Ο μύθος αυτός, που συμβολίζει τη μέσα στο χρόνο εμφάνιση της βλάστησης, αποτελούσε την κυριότερη βάση των ελευσίνιων μυστηρίων, στα οποία η Περσεφόνη-στάρι ήταν το σύμβολο της αθανασίας της ψυχής. Γι’ αυτό, λοιπόν το στάρι πήρε το όνομα του συμβόλου της αιωνιότητας της ζωής .
Στα αρχαία χρόνια, διατηρούσαν συχνά τους σπόρους του σταριού μέσα σε μεγάλα πιθάρια που έχωναν βαθιά στο χώμα.
Παρόμοια πιθάρια χρησιμοποιούσαν επίσης συχνά στις ταφές των νεκρών. Στον «Πανηγυρικό» του ο Ισοκράτης μιλάει για τα δύο πολύ μεγάλα δώρα της Δήμητρας στους Αθηναίους: το στάρι, που επιτρέπει στους ανθρώπους να μην ζουν σαν άγρια ζώα, και τα Μυστήρια, απ’ όπου έπαιρναν τις μεγαλύτερες ελπίδες, όχι μονάχα για τη ζωή τους αλλά και για την αιωνιότητα.
Αξίζει να σημειωθεί ότι οι Αθηναίοι, της εποχής εκείνης, έσπερναν στάρι στους τάφους των νεκρών και ονόμαζαν τους πεθαμένους Δημήτριους.
Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν τη συνήθεια να προσφέρουν στους νεκρούς, μια φορά το χρόνο, αυτό που ονόμαζαν πανσπερμία ή πανκαρπία, δηλαδή ένα μείγμα καρπών όλων των ειδών.
Η τήρηση του εθίμου
Διάφορα είδη κολλύβων
Το έθιμο των κολλύβων τηρείται μόνο από τους ορθόδοξους και ιδιαίτερα από τους Έλληνες.
Το προσφερόμενο, στη μνήμη των νεκρών, βρασμένο στάρι είναι, κατά κανόνα, ανακατεμένο με ξηρούς καρπούς, σκεπασμένο με ψιλή ζάχαρη.
Ο τρόπος παρασκευής των κολλύβων διαφέρει από περιοχή σε περιοχή η ανάλογα με τις παραδόσεις κάθε σπιτιού. Έτσι ορισμένοι πηγαίνουν σκέτο το στάρι στην Εκκλησία, δηλαδή χωρίς κανένα στολίδι. Κι αυτό, όπως λένε, διότι οι ψυχές δεν θέλουν παρά μόνο σκέτο στάρι, αλλιώς δεν το πλησιάζουν και δεν τρώνε απ’ αυτό. Άλλωστε, το πρώτο στάρι που προσφέρεται στο νεκρό, την Τρίτη ημέρα του θανάτου του, είναι ένα πιάτο σκέτου βρασμένου σταριού, που σπάνε πάνω στον τάφο του. Είναι το λεγόμενο «πικροκόλλυβο».
Άλλοι πάλι χρησιμοποιούν πολλών ειδών ξηρούς καρπούς (αμύγδαλα, καρύδια, σταφίδες), καθώς και κουφέτα, σουσάμι, ρόδι, μαϊντανό, καβουρντισμένο αλεύρι, ζάχαρη και άλλα.
Πρόκειται για το λεγόμενο «πλουμιστό κόλλυβο».
Για μερικούς τα κόλλυβα πρέπει απαραίτητα να περιέχουν σταφίδες, αμύγδαλα, μαϊντανό και ρόδι. Γιατί μόνον αυτά τα τέσσερα; Άγνωστο. Πάντως η εξήγηση που δίνεται γι’ αυτά είναι η εξής: ο μαϊντανός συμβολίζει τη χλόη, τη δροσιά («εις τόπον χλοερόν, εις τόπον αναψύξεως»). Για τις σταφίδες λέγεται ότι, μετά τον θάνατο και την Ανάσταση του Χριστού, ο θάνατος δεν είναι πια πικρός.
Τα αμύγδαλα συμβολίζουν τα οστά («οστά γεγυμνωμένα…») και, τέλος, το ρόδι¹ συμβολίζει την επιστροφή του σώματος στη γη («εκ χοός ελήφθης και εις χουν απελεύσεις») που μας φέρνει στη μνήμη το μύθο της Περσεφόνης.
Αξίζει να σημειωθεί ότι στην περιοχή της Θεσσαλίας υπάρχει το λεγόμενο «ύψωμα», δηλαδή την ημέρα της ονομαστικής εορτής ενός ζωντανού προσώπου, η οικογένειά του, μαζί με τα γλυκά, κάνει και ένα πιάτο κόλλυβα με διάφορα γιορταστικά στολίδια, που πηγαίνει στην εκκλησία και στη συνέχεια τα μοιράζει στο σπίτι.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ
1. Ορισμένοι βάζουν ρόδια στα κόλλυβα για να «δροσίζονται οι ψυχές»Σε πρόσφατες ανασκαφές, που έγιναν στο στρατιωτικό αεροδρόμιο Λάρισας, βρέθηκαν καρποί ηλικίας 2.300 ετών.
Πράγματι, σ’ έναν από τους πέντε τάφους του τύμβου, βρέθηκε ένα μικρό πλεχτό καλαθάκι μέσα στο οποίο υπήρχε μια μεγάλη ποικιλία από καρπούς, εξαιρετικά καλά διατηρημένους: μύγδαλα, φουντούκια, ένα μικρό ρόδι στη μέση, πλάι του άλλοι μικρότεροι καρποί και υπολείμματα από ένα ή δύο σύκα. Σύμφωνα με τους αρχαιολόγους, το εύρημα είναι σπάνιο και τους εκπλήσσει η ύπαρξη του ροδιού στο κέντρο, που, όπως είναι γνωστό, ήταν το σύμβολο αφθονίας στους αρχαίους, αλλά και ταφικό, αφού και πήλινα ρόδια βάζανε στους τάφους.
Origin of the name
The name "koliva" comes from the word "kolivos". Kolivos meant, at the beginning, the grain of the wheat which was used for weighing the gold, then this same lightweight piece of gold and later a very small coin, equivalent to the ¼ of copper, as well as every coin which was of small value or very small in size. It is synonymous with token (coin). Therefore, people who exchanged major coins with small ones, they were called "Kolivistes". "Kolivizin" they called the profit from this transaction. "Kolivi" (plural of the word kolivos) were mentioned as coins from Aristophanes (421 b.C).
Observance of the Custom
Various kinds of Koliva
The Koliva custom is now kept only by the orthodox people, and especially by the Greeks. The boiled wheat, offered in the memory of the dead, is typically mixed with dried nuts and covered with fine sugar.
The way of koliva preparation varies from region to region or according to the traditions of each household. Some people take to church plain wheat, with absolutely no decoration. This is because, as they say, souls want nothing but plain wheat, otherwise they don't come close and they don't eat. The first wheat, after all, offered to a dead person the third day from his death, is just a plate with plain, boiled wheat, which the relatives "break" over his grave. This is called "Pikrokolivo" (bitter kolivo).
Other people use many kinds of dried nuts (almonds, walnuts, raisins) as well as dragees, sesame, pomegranate, parsley, roasted flour, sugar etc. This is called "Plumisto Kolivo" (decorated kolivo).
For some people koliva must indispensably contain raisins, almonds, parsley and pomegranate. But why only these four? This is unknown. The explanation given, however, for these, is the following : parsley symbolizes the grass, the dew ("in a place of green pasture, in a place of refreshment"). As far as the raisins are concerned, it is said that, after Christ's death and Resurrection, death is no longer bitter. Almonds symbolize the bones ("naked bones") and the pomegranate symbolizes the return of the body to earth ("dust thou art, and unto dust thou shalt return") which reminds us the myth of Persephone.
It is worth noting here that in the region of Thessalia there is the "Ypsoma" custom (ie elevation). In the name day of a living person, his family, along with the sweet treats, prepares a plate of koliva with various festive decorations, which they take to church. After the ceremony, they take the plate at home where they distribute the koliva.
NOTE:
1. Some people put pomegranate in the koliva in order to "freshen" the souls. In recent excavations at the military airport of Larissa, they found fruits aged 2.300 years. In one of the five graves of the tumulus, they found a small, woven basket in which there was a wide variety of extremely well-preserved nuts: almonds, hazelnuts, a small pomegranate in the middle and next to it other, smaller fruits as well as the remains of one or two figs. According to the archaeologists this is a really rare finding and the existence of the pomegranate at the center was rather surprising, as it is well known that pomegranate was the symbol of abundance for the ancient people, however it was also a burial symbol, since they used to put pomegranates made of clay into the graves.
Τα Κόλλυβα -ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΟΥΛΙΩΤΗΣ εκδ ΚΕΔΡΟΣ 1986 translation for http://windmills-ofyourmind.blogspot.com/ by I. M.